भारतीय संविधानाच्या मसुदा समितीचे अध्यक्ष आणि भारताच्या सामाजिक व कायदेशीर सुधारणा चळवळीचे प्रणेते Dr. Babasaheb Ambedkar यांनी ऑक्टोबर १९५१ मध्ये पंडित जवाहरलाल नेहरू यांच्या मंत्रिमंडळातून राजीनामा दिला. या राजीनाम्यामागील कारणे, त्यांनी केलेले आरोप, आणि Hindu Code Bill चा यात कसा प्रभाव होता, यावर प्रकाश टाकणे महत्त्वाचे ठरते.
Dr. Babasaheb Ambedkar यांचा नेहरू मंत्रिमंडळात समावेश कसा झाला?
भारतीय स्वातंत्र्य दिनानंतर, १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी पंडित जवाहरलाल नेहरू यांनी भारताचे पहिले पंतप्रधान म्हणून कार्यभार स्वीकारला. त्यांनी एका १५ सदस्यीय तात्पुरत्या मंत्रिमंडळाची स्थापना केली, ज्यात डॉ. आंबेडकर यांना कायदा आणि न्याय विभागाचा कार्यभार देण्यात आला.
हे हि वाचा – पंतप्रधान नरेंद्र मोदी यांचा पगार आणि त्यांची जंगम मालमत्ता किती आहे ?
आंबेडकर आणि नेहरू यांच्यातील वैचारिक मतभेद सर्वविदित होते. आंबेडकर यांनी सुरुवातीला गांधीजी आणि काँग्रेस यांना विरोध दर्शवला होता. मात्र, इंद्राणी जगजीवन राम यांच्या “माइलस्टोन्स: अ मेमॉयर” या पुस्तकानुसार, आंबेडकर यांनी स्वतःच गांधीजींना त्यांच्या समावेशासाठी विनंती केली होती. गांधीजींच्या शिफारशीवरून नेहरूंनी आंबेडकर यांना मंत्रिमंडळात सामावून घेतले.
हिंदू कोड बिल: उद्देश आणि महत्त्व
Dr. Babasaheb Ambedkar यांनी एप्रिल १९४७ मध्येच Hindu Code Bill मसुदा समितीसमोर मांडले. या विधेयकाचा उद्देश हिंदू वैयक्तिक कायद्यांमध्ये मूलभूत सुधारणा करणे हा होता.
प्रस्तावित सुधारणा:
- मुलगा, मुलगी आणि विधवा यांना समान वारसा हक्क देणे.
- हिंदू पुरुषांसाठी बहुपत्नीत्वावर बंदी घालणे.
- महिलांना घटस्फोटाचा अधिकार प्रदान करणे.
- विधवा पुनर्विवाहाला कायदेशीर मान्यता देणे.
- जातीआधारित विवाह पद्धती संपवणे.
Dr. Babasaheb Ambedkar यांचे मत होते की हिंदू समाजातील वर्ग आणि लिंग विषमतेला दूर न करता, केवळ आर्थिक कायदे पारित करणे म्हणजे संविधानाचा उपहास करणे होय.
हिंदू कोड बिलावर विरोध आणि आंबेडकरांचा राजीनामा
हिंदू कोड बिलाला सुरुवातीला नेहरूंचे समर्थन होते. परंतु, बिलाला संसदेत आणि बाहेर मोठ्या प्रमाणावर विरोध झाला.
- राजकीय विरोध: श्यामा प्रसाद मुखर्जी, राजेंद्र प्रसाद आणि आचार्य कृपलानी यांनी विधेयकावर टीका केली.
- सार्वजनिक विरोध: हिंदू महासभा, राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ (RSS), आणि करपात्री महाराज यांच्या नेतृत्वाखाली मोठ्या प्रमाणावर निदर्शने झाली.
विरोधामुळे विधेयकाची कार्यवाही वारंवार लांबवण्यात आली. १९५१ च्या निवडणुका जवळ आल्यामुळे, नेहरूंनी बहुसंख्याक हिंदूंच्या भावना दुखावल्या जाण्याच्या भीतीने विधेयक बाजूला ठेवले.
आंबेडकरांची प्रतिक्रिया आणि राजीनामा:
हिंदू कोड बिलासाठी नेहरूंनी दिलेल्या अश्वासनांच्या अपयशामुळे आंबेडकर निराश झाले. त्यांनी सप्टेंबर १९५१ मध्ये आपला राजीनामा दिला आणि संसदेत म्हटले:
“हिंदू कोड बिलावर झालेला अन्याय माझ्या राजीनाम्याचे मुख्य कारण आहे. चार वर्षांच्या संघर्षानंतर हे विधेयक अनाथपणे संपवण्यात आले.”
हिंदू कोड बिलाचे पुढील स्वरूप
आंबेडकरांचा हिंदू कोड बिल पुढे चार स्वतंत्र कायद्यांमध्ये विभागण्यात आले:
- हिंदू विवाह अधिनियम
- हिंदू उत्तराधिकार अधिनियम
- हिंदू अल्पवयीन आणि पालकत्व अधिनियम
- हिंदू दत्तक आणि भरणपोषण अधिनियम
१९५१-५२ च्या निवडणुकांनंतर नेहरूंनी या कायद्यांना संसदेत पारित केले. आंबेडकर यांनी यावर प्रतिक्रिया देताना म्हटले:
“नेहरूंनी हिंदू कायद्यांच्या सुधारणांमध्ये रस दाखवला आणि त्यासाठी प्रयत्न केले, हे कौतुकास्पद आहे. ही सुधारणा माझ्या मूळ प्रस्तावासारखी नसली, तरी ती एका मोठ्या प्रमाणात पूर्ण झाली आहे.”
निष्कर्ष
Dr. Babasaheb Ambedkar यांचा राजीनामा त्यांच्या वैचारिक दृढतेचा आणि सामाजिक न्यायासाठी केलेल्या संघर्षाचा एक भाग होता. हिंदू कोड बिलावरून नेहरू आणि आंबेडकर यांच्यातील मतभेदांनी भारतीय राजकारणातील ताणतणाव स्पष्ट केला. तरीही, या घटनेने भारतातील कायद्याच्या आणि सामाजिक सुधारणांच्या प्रक्रियेला वेग दिला, ज्याचा परिणाम आजही दिसून येतो.
I am a professional film serial writer director and apart from this work I do blogging full time.I am the founder of 24 Yes Entertainment a production house.Besides this I have written and directed many OTT serials till date.